Aylak Adam, Yusuf Atılgan’ın 1959 tarihli bir romanı. Yusuf Atılgan, kendisi bir köylü olmasına rağmen Aylak Adam’ı bambaşka bir geleneğin içinde, kentlilerin daha çok bağlantılı kurabileceği bir roman yazıyor ve özdeşleştirebilecekleri bir karakter yaratıyor. Hayatını kafelerde, tiyatrolarda, sokaklarda geçiren bir insanın köylülerce kabul edilebilmesi uzak bir ihtimal. Günlerini tarlada çalışıp evine yemek götürmeye çalışarak geçiren insanlara oldukça itici gelecektir.Ancak, Aylak Adam’ın en güzel yanı belki de köylüler dışında, romanın temas etmeye çalıştığı şehirli kesim için bile bir eleştiri odağı haline gelebilmesi. İnsanın kendine yakışmayanı giydiği kapitalist toplum düzeninde, sabah 9’da işe gidip akşam 5’te evine dönen beyaz yakalısı, esnafı için bile uzak bir karakter yaratıyor Yusuf Atılgan. Yalnız dışlanmıyor romanın kahramanı, onun yalnızlığı seçilmiş, kurgulanmış bir yalnızlık.
Öncelikle, romanın ve baş kahramanı irdelemeden önce yüzeysel bir başlangıç yapalım. Roman bir sene boyunca C. adı verilen bir adamın maceralarını anlatıyor. Romanın anlatmaya çalıştığı her şey C.’nin düşüncelerinde gizli olduğu için romanı incelemek ve C.’yi incelemek aynı şeyler aslında. C., herhangi bir işe sahip olmayıp babasından kalan parayla geçinen bir adam. Huysuz, çabuk sinirlenen, yaşadığı topluma dair son derece umutsuz hisler besleyen bir adam. Günlerini sinemada film izleyerek, sokak adlarının nereden geldiklerini sorgulayarak geçiriyor. Hayattaki en büyük gayesi “gerçek aşkı bulmak.” Attığı her adım da bunu düşünüyor. Bazen sırf bunun için yoldan geçen tanımadığı kadınları öpüyor. Kafelerde saatlerce oturup kendine uygun bir eş bulabilmek için etrafındaki insanları tepeden tırnağa inceliyor. Bu bir sene içinde, Güler ve Ayşe adlı kadınlarla iki aşk macerası yaşıyor.Bu iki macerası da hüsranla sonuçlanıyor. En sonunda ise, çevresine dair bütün umudunu kaybediyor.
“Yoksa her şey ben olmadığım zaman, benim olmadığım yerlerde mi oluyordu?” diyor C..Arayış içinde, bunu biliyoruz. C. “gerçek aşkı” aradığını iddia ediyor. Diğer insanların aşkları ve yaşantıları gerçek değil onun için. Kendisi daha farklı bir şey arıyor. Belki de kendini tanımlayacak bir şey. Sürekli diğer insanlardan kendi değerlerine uygun davranışlar bekliyor ancak bir yandan da bunun gerçekleşmeyeceğini biliyor. Bunun yüzünden kendini diğer insanlardan ayırıyor. Onlardan etkilenmeyecek bir hayat kuruyor kendine. Dünya’yı, sanki üzerinde sadece iki kişi varmış gibi düşünüyor, kendisi ve onun dışında, onun olmadığı yerlerde tezahür eden ayrı bir bilinç. O kadar ayrı ki geri kalanlardan, Yusuf Atılgan C.’ye normal bir ad vermeye bile tenezzül etmemiş.C. diğer insanlara göre değersiz çünkü. Bir işi bile olmaması onu marjinal, dinlenecek fakat ciddiye alınmayacak bir insan kılıyor.
“Aylak adamımızın” haklı bulunabilecek bir anlayışı var aslında. C. iki yüzlü, sahtekar olarak nitelendirdiği insanlara karşı duruyor. “Eli poşetli” dediği bu insanlara karşı kalın duvarlar örüyor. C. bu karşıtlığı aynı zamanda kendisinin çalışmak zorunda olmayışından da kuruyor aslında. Aylaklık zor onun için, para kazanmak gibi bir derdi olmadığı için bütün hayatını iç hesaplaşmalar ve sokak adlarının nereden geldiğini öğrenmek gibi zaruri faaliyetlerle geçiriyor. C. bir yerde haklı, karşısına aldığı insanlar kendi ürettiklerine yabancılaşan, bununla birlikte hayatlarından zevk almayan ya da zevk almak için herhangi bir şevkleri kalmayan insanlar. Bahsedilen insanlar, kapitalist toplumun yarattığı insanlar. Bu insanların bir seri üretim bandı gibi hareket etmelerine karşı çıkılması gayet doğal bir şey, C.’nin kendini bu insanlardan koruma isteğine katılmamak elde değil. Ancak C., bu insanların para kazanmak zorunda olmalarını sanki kendi tercihleriymiş, kendi hatalarıymış gibi görüyor. C. bu insanlara acıyor, geçimini babasından gelen bir miras sayesinde sağlamasını üstüne yüklenmiş büyük bir yük olarak görüyor. Bunu yaparken içinde bulunduğu toplumsal düzeni tamamen gözardı ediyor.Toplumun hemen bütün değerlerine, kurumlarına, yaşayış tarzlarına, insan ilişkilerine karşıt bir konumda olan C., yine de onun içindedir. Romanın en zayıf kısmı bence burasıdır: toplumsal bir durumdan şikayet ederken, bu durumun büyük ölçekteki nedenlerini hiçe sayıyor C.
Roman içinde C.’nin yaşadığı iki büyük ilişkiden bahsetmiştik. İlkin Ayşe’den bahsediyor C. Romanın hikayesi başlamadan önce ayrılmışlar bu kadınla. Ayşe bir ressam, kültürlü biri. C. ile kültürel anlamda çok iyi anlaşıyorlar. Tutkulu bir ilişkileri olmuş. C.’nin Ayşe’yi başka bir erkekle birlikte görmesiyle ilişkileri bitmiş. C.’nin, bir zamanlar Ayşe’nin aradığı kadın olduğunu düşündüğü aşikâr. Onunla görüşmemesine rağmen sinema salonlarının çıkışlarında hep onu bekliyor. Geceleri Ayşe’nin evine girip eskiden yaptığı şeyler yapıyor. Ancak, bahsettiğimiz karşılaşmada, C. Ayşe’nin de, nefret ettiği diğer insanlardan olduğunu düşünmeye başlıyor ve Ayşe’yi bırakıyor. Daha sonra ise Güler isimli başka bir kadınla ilişki yaşamaya başlıyor. Güler, C.’nin gerçek aşkı arayışında önemli bir yer tutuyor. Ayşe’ye göre oldukça farklı bir kişi olduğunu için C.’nin kendi kıstaslarını denemesine ve bunları sağlamlaştırmasına yardımcı oluyor.
Hiçbir şeye bağlanmak istememesine rağmen, yaşayabilmesi için hayatında en azından tek bir sebep arıyor C.. Bu sebep de onun için gerçek sevgi. “Ben toplumdaki değerlerin ikiyüzlülüğünü, sahteliğini,gülünçlüğünü göreli beri,gülünç olmayan tek tutamağı arıyorum: Gerçek sevgiyi.” diyor C.. C.’nin sevgi arayışının, normalleşmeden kaçtığı için asla bitmeyecek bir uğraş olduğunu, kendisinin de bunun farkında olduğunu düşünüyorum.Şöyle diyor Ayşe: “Paleti, fırçayı elime alıp denize baktım. Gözlerim yanıyordu. Bir gün beni bırakacak. İlk seferki gibi habersiz, birden kaybolacak. Arkamda kumsala yatmış, kim bilir neler düşünüyordu. Bütün suç onun aylak oluşunda, bari resim yapsa." C. gibi Ayşe de böyle çabaların işe yaramayacağının farkında. Hayatında hareket etmeyen bir direk olsun resim çizmek gibi, en azından bir değişmez noktası olsun ki tekrar kaybetmesin C.’yi. Bunu beklemek yerine, kendi gidiyor Ayşe.
Sinemalar vardır C.’nin hayatında. Roman içinde bol bol yer verilen bu mekanlar, sanatın değil cinselliğin dışa vurumu olarak kendilerini gösterirler: “Sinemaya girenlerde ortak bir duygu olduğunu düşünüyorum, dedi. Film görmeye gelenlerde elbet. Çünkü bu salon başka amaçlar için de kullanılıyor. Yağmur dininceye dek beklemeye, ısınmaya, uyumaya, yanına oturacak tanımadığı bir kadınla ya da erkekle sürtünmeye gelenler çoğu. Localar var, ucuz randevu evi odacıkları. Arka sıralarda öpüşmeye gelenler var. Salt film görmeye gelenler salon tenha olsun isterler. Yanlarındaki koltuğun sahibi olup olmadığını sorana kızarlar. Gürültü olmasın, öksüren, sümküren, konuşan, gülen olmasın isterler. Sinemanın güzel sanatlardan biri olduğuna en büyük kanıt bence bu. Ama olmadığına da bu. Çünkü her zaman gülen, öksüren, sümküren bulunur.”[1]“Çağımızda geçmiş yüzyılların bilmediği, kısa ömürlü bir yaratık yaşıyor. Sinemadan çıkmış insan. Gördüğü film ona bir şeyler yapmış. Salt çıkarını düşünen kişi değil. İnsanlarla barışık. Onun büyük işler yapacağı umulur. Ama beş-on dakikada ölüyor. Sokak sinemadan çıkmayanlarla dolu; asık yüzleri, kayıtsızlıkları, sinsi yürüyüşleriyle onu aralarına alıyorlar, eritiyorlar.” Bunları söylerken, C.’nin ufak da olsa iyimser yanları görülür. Yine bir umut vardır insanlara dair. Ama bu umut bile beş-on dakikada ölmektedir. Toplumdan kopmak isteği, mutluluğu gerçekleşmeyecek düşlerde aramasına yol açar hep.
Yalnız, Aylak Adam’a getirebileceğim en büyük eleştiri, bu kadar özene bezene üretilmiş bir karakterin tek bir bölümde tamamen parçalarına ayrılmış olmasıdır. C.’nin Ayşe’ye babasını anlattığı sahneden bahsediyorum.Bu sahnede C.’nin bir çok davranışının babasıyla olan ilişkisinden kaynaklandığı anlatılıyor. C.’nin anlattığına göre annesi öldükten sonra babası, C.’nin çok sevdiği teyzesiyle ilişkiye girmeye başlıyor. Babasının teyzesine kötü davranması, babası gibi olmak istemeyip hayatında teyzesi gibi birinin arayışına sürüklenmesine yol açıyor. Babasından öyle nefret ediyor ki C., kocasını aldatan bir kadını sırf kocasının bıyıkları babasının bıyıklarına benziyor diye affediyor. Sürekli kulağını kaşıyor C.. Bu tiki babasının kulağının kesik olmasından geliyor mesela. Ayşe, C.’nin neden sürekli bacaklarını öpmek istediğini sorduğunda aldığı cevap babasının teyzesini “bayılıyorum bacaklarına” gibi sözlerle baştan çıkarması oluyor. C.’nin bu tutumunu Freud’un öne sürdüğü Oedipus kompleksi teorisine bağlayabiliyoruz. Freud bu tezinde, çocuk yaşta anne figürünün âşık olunan, baba figürünün ise nefret edilen bir konumda olduğunu, bireylerin bu etmen üzerinden şekillendiğini öne sürüyor. Yusuf Atılgan bunu, C.’nin sorunlarının temel kaynağı olarak gösterdiğinde ise okuyucunun C.’ye karşı düşündükleri birden bire değişiyor. Romanın bu noktasına kadar, yaşadıkları varoluşçu bir bakış açısından incelenen, karakteri üzerinde farklı tahliller yapılabilen C., bir anda sınırları belirli, “C. böyle bir insan çünkü şu şu nedenlerden dolayı” diyerek özetleyebileceğimiz bir kişi haline geliyor. Romanı bir bütün olarak beğenen Fetih Naci’nin dediği gibi; “romanın içinde kişiye batan, kolay, üstünkörü bir açıklama; hiç olmasaydı daha iyiydi, diyeceğim.”
Değinilmesi gereken başka bir karakter de var. Bu kişinin adı B.. Evet, aynı romanımızın kahramanı gibi bir adı yok bu kadının. Onunla önce nereden çıktığı belirsiz bir şekilde karşılaşıyoruz. Yusuf Atılgan, B.’yi bize üçüncü tekil şahıstan anlatıyor. Hayatından belli kısımları öğreniyoruz. Aynı C. gibi o da karşı cinsle ilişkiler konusunda sıkıntılar yaşıyor. Bir bakıma da C.’ye benziyor aslında. Her şeyin o yokken mi yaşandığını merak ediyordu ya C., işte B., o yokken yaşananlardan biri. Belki aradığı aşk odur. Ancak bu iki insan sadece bir kere karşı karşıya geliyorlar. C. Güler’i ilk gördüğünde Güler’in yanında duran arkadaşına B. diyor Yusuf Atılgan. Güler, B.’ye gönderdiği mektuplarda C.’den bahsederken yaklaşıyorlar birbirlerine. Bundan daha fazlası da olmuyor. “’Neden? Neden böylesiniz?’ Olanla yetinerek, aramadan, düşünmeden yaşanılsın diye yaratılmış bir dünyada yalnızdı.”
Gerçekten de böyleydi C. Bunalımlarıyla, tortularıyla dolu dünyasında kendisiyle baş başaydı C..
Yazıldığı yıllar itibariyle ele alındığında üzerinden elli yıl geçmesine rağmen, hâlâ bir solukta okunulan bir dile, karmaşık bir kurguya sahip, kitabın sonuna doğru ilerlenirken karanlıkta kalan her nesnenin tamamı ile aydınlığa çıktığı bir başyapıt demek fazla abartılı olmaz. Yusuf Atılgan “Benim gerçek eserim günlük hayatımdır.” diyor. Sokakta görebileceğimiz cinsten sıradan bir karakter değildir C. ama günlük hayatta gözümüze takılmayan ayrıntılar kitapta gözümüze sokulacak kadar gerçek ve özgün işlenmiş. Romanın anlatımında tekdüzelikten kurtulmak için, hikaye bazen birinci bazen üçüncü kişinin ağzından anlatılıyor; mektup yazdırılıyor, günlük tutturuluyor. Okur da C.’nin sorununu, düşüncelerini, yaşam felsefesini ve duygularını kah C.’nin iç konuşmalarında, kah anlatıcıdan, kah C.’nin başkalarına söylediklerinden öğreniyor.
“Sustu. Konuşmak gereksizdi. Bundan sonra kimseye ondan söz etmeyecekti. Biliyordu; anlamazlardı.” Böyle bitiyor C.’nin macerası. En sonunda, gerçek sevgi arayışının asla bitmeyeceğinin, asla diğer insanlar gibi olmayacağının farkında. Romanın içinde de anlıyor aslında bunu. Yusuf Atılgan’ın neredeyse bilinç akışı kullandığı tekniği tesadüf değil. Sürekli konudan konuya atlıyor C.. Belki Yusuf Atılgan bu romanı yazarken bize bir modern şehir kahramanı değil de, üretmeyen, haytalık peşinde koşan bir insanın sonunun nasıl olacağını gösteriyordu. Belki de kendisi de biliyor C.’nin sorunlarının asla çözülmeyeceklerini.Günahıyla, sevabıyla; çabalayan, meramını anlatmaya çalışan bir adam C.. Aynı içinde geçtiği romanın kendisi gibi.
